Лабораториялық жұмыс. Турбо Паскаль

Лабораториялық жұмыс№3

Тақырыбы:Мәліметтер типі

Мақсаты:Турбо Паскаль тілінде мәліметтер типімен танысу, олардың қолданылу аймағын қарастыру

Теориялық бөлім

Кез-келген мәліметтер, тұрақтылар, айнамалылар, функция мәндері, өрнектер Турбо Паскаль тілінде өз типімен сипатталады. Тип – жіберілген мәндердің жиынтығын береді. Сонымен қатар тип компьютер жадысыныңішіндегі мәліметтің форматында көрсетеді. Турбо Паскаль тіліндегі мәліметтер типінің құрылымын төмендегідей беруге болады:

Қарапайым типтер

Қарапайым типтерге реттік және нақтылық типтер жатады. Реттік типтер мүмкін болатын мәндердің соңғы санын көрсетеді. Осы сандар анықталған, реттелген ретпен жүреді.

Нақтылық типтер, санның ең соңғы мәні болып табылады.

Реттік типтер.

Реттік типке бүтін, логикалық, символдық, тізбектелген және типтің диапазоны жатады. Осылардың кезкелгеніне ORD(X) функциясын қолдануға болады. Ол X санының реттік номерін қайтарады. Бүтін типтер үшін ORD(X) кезкелген Xтің мәнін бүтін тип ретінде қайтарады. ORD(X) логикалық, символддық, тізбектелген типтер үшін мен 0 мен 1 ге дейінгі (логикалық мән), 0 ден 255 ке дейінгі (символдық), 0 ден 65535 дейінгі (тізбектелген) мәндерді қайтарады. Типтің диапазоны барлық тізбектелген типтің базалық қасиетін қайтарады.

Реттелген типке сонымен қатар төмендегі функцияларды қолдануға болады:

PRED(X) – тізбектелген типтің алдындағы мәнін қайтарады. Ол ORD(X)-1 мәніне сәйкес келеді. Мысалы: ORD(PRED(X))=ORD(X)-1;

SUCC(X) – тізбектелген типтің келесі мәнін қайтарады. Ол ORD(X)+1 мәніне сәйкес келеді. Мысалы: ORD(SUCC(X))=ORD(X)+1;

Мысалы бағдарламада айнымалы былай берілген болса:

Var

C:char;

Begin

C:=’5’;

End;

Онда PRED(C) функциясы ‘4’ мәнін, ал SUCC(C) ‘6’ мәнін береді.

Бүтін типтер.

Мүмкін болатын бүтін типтер бір, екі, немесе төрт байтты алатын ішкі ұсыныстарға байланысты болады. Төмендегі кестеден бүтін типтердің атаулары, ішкі ұсыныстағы олардың байттық ұзындығы, әрі мүмкін болатын мәндер диапазоны берілген.

Бүтін типтерге қолданылатын процедуралар мен функциялар төмендегі кестеде көрсетілген. b,s,w,i,l мәндері Byte, Shortint, Word, Integer, Longint бүтін мәндеріне сәйкес келеді. X- кез-келген типтегі өрнек. Vb, vs,vw,vi, vl,vx –типтерге сәйкес келетін айнымалылар. Квадраттық жақшаларда міндетті емес параметрлер көрсетілген.

Әрекет кезінде бүтін сандар типінің нәтижесі типтің операндысына сәйкес келеді, ал егер операндылар әртүрлі бүтін типтерге сәкес келсе, онда бір үлкен типті операндының үлкендігіне байланысты соның операндысының типі алынады.

Мысалы:

Var

A:integer;

X,y:real;

Begin

A:=32767; {Integer типті максимальды мүмкін мән}

X:=a+2; {Осы өрнекті шығару кезіндегі толықтырылу}

Y:=LongInt(a)+2; {Өте үлкен типтегі анйлымалыны келтіргеннен кейін толтырылу жоқ}

Writeln(x:10:0; y:10:0);

End.

Нәтижесінде алатынымыз:

-32767 32769

Логикалық тип.

Логикалық типтің мәні False (жалған) және True (ақиқат) сәйкес келеді.

Ол үшін келесі ережелер сай келеді:

Ord(false)=0;

Ord(true)=1;

False

Succ(false)=true;

Pred(true)=false;

Лоикалық тип реттік типке жататын болғандықтан оны санама операторына жатқызуға болады. Оны төмендегі мысалдан көруге болады:

Var

L:boolean;

Begin

For l:=false to true do …

Символдық тип.

Символдық типтің мәні болып дербес компьютердегі барлық символдардың жиынтығы жатады. Әр символға бүтін сан 0…255 ке дейінгі сандар аралағындағы сандар жата алады. Оларды кодтау үшін ASCII (American Standard Code for Information Interchange – американский стандартный код для обмена информацией) жүйесі қолданылады. Ол 7 биттық код. Демек, оның көмегімен тек қана 128 ғана символды ғана 0 ден 127 ге дейінгі символды ғана кодтауға болады.

Осы кесте төменде берілген:

0…31 берілген кодтардағы символдар қызметтік кодтар деп аталады.

CHAR типіне қатынастар операциясы сонымен қатар құрылымдық функциялар қызмет ете алады:

CHR(B) – CHAR типінің функциясы, BYTE Типінің символының мәнін қайтарады.

UPCASE(CH) – CHAR Типінің функциясы, кіші әріппен жазылған болса, оны бас әріппен жазуға көмектеседі.

Мысалы:

Var

C1,c2:char;

Begin

C1:=UpCase(‘s’);

C2:=UpCase(‘ф’);

Writeln(c1,’ ‘,c2);

End.

Экранға S ф деген мәлімет шығады.

Тізбектелген тип.

Тізбектелген типпен тек қана тізбектеу арқылы ғана, соған арналған мәндер мен ғана жұмыс жасауға алдын ала берлген мәндер жиынтығы. Әр мән идентификатор бойынша емес, тізбекте қалай жақшаға алынып тұр сол бойынша сипатталады.

Мысалы:

Type

Colors=(red, white, blue);

Мысалы үшін тізбектелген типті қолдану кезінде ол бағдарламаны нақтылы немесе түсініктілеу қылып жібереді. Ол көп жағдайда күндерді, айларды тізу кезінде қолданылады. Бадарлама мысалы төмендегідей болуы мүмкін:

Type

АйТипі=(янв,фев,мар,апр,май,июн,июл,авг,сен,окт,ноя,дек);

Var

Ай:АйТипі;

Begin

…….

End.

Негізгі әдебиеттер:

1. Йенсен К, Вирт Н. Паскаль. Руководство для пользователя и описание языка. – М.: Финансы и статистика, 1982

2. Перминов О.Н. Программирование на языке Паскаль. – М.:Радио и связь, 1988

3. Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие. – «Нолидж», 1988.

4. Горбунов А.В., Антонова Н.А. Технология программирования на языке Паскаль с решением типовых задач.: Учебное пособие. – Караганда, 2003.

Тексеру сұрақтары:

1. Мәліметтер типі дегеніміз не?

2. Мәліметтер типі не үшін қолданылады.

3. Типтердің түрлері

4. Типтердің бір бірінен айырмашылығы.

Тапсырмалар:

1. 64,65,78,90,92,96,98 мәндерінің алдындағы мәнді қайтаратын бағдарлама жазу керек.

2. 23,56,89,45,21,23,36,69,78,45,11,2,3 мәндерінің артындағы мәндерді қайтаратын бағдарлама жазу керек.

Лабораториялық жұмыс №4

Тақырыбы: Турбо Паскаль тіліндегі операторлар

Мақсаты: Турбо Паскаль тіліндегі операторлармен жұмысты ұйымдастыру, олармен жұмыс жасау принциптерін меңгеру.

Теориялық бөлім

Оператор – брілген бағдарламалау тілінде, ЭЕМ-ақпаратты өңдеу процесіндегі кейбір аяқталған әрекеттерді көрсетуге арналған жазба. Оператор – тілдің негізгі түсініктерінің бірі. Әрбір оператор тілдің аяқталған фразасын білдіреді және мәліметтерді өңдеудің кейібр сатыларын анықтайды.

Меншіктеу операторлар

Бұл кез-келген бағдарламалау тіліндегі негізгі операторлар. Меншіктеу операторы теңдік белгісінің сол жағында орналасқан айнымалыға қандай да бір өрнектеп берілген жаңа мәнді меншіктейді.

A:=3 - бұл жазба a айнымалысына 3 мәні меншіктелетінін білдіреді.

A:=a+1, ал бұл жазба a айнымалысының бұрынғы мәніне бір саны қосылып және осы айнымалыға жауабы қосылады, ал егере a –ның мәні 3-ке тең болса, онда екінші меншіктеу операторы орындалғаннан кейін a айнымалысының мәні 4-ке тең болады. Бұрынғы мәні сақталмайды.

Мысалы:

Меншіктеу операторының көмегімен a және b айнымалыларының мәнін береміз, әрі қарай өрнектің мәнін есептейміз және шыққан нәтижені c айнымалысына меншіктейміз.

Бағдарлама фрагменті төмендегідей болады:

A:=2.3;

B:=-0.7

C:=(a*a+b)/(sin(a+b)+2.5);

Операторлық жақшалар:

Паскаль тілінде операторлық жақша ретінде түйінді сөз алынады:

Begin (ашылған) және end (жабылған жақша).

Құрама операторға кіретін жай операторлар түрлі сан алуан. Олардың ішінде тілдің басқа да құрама операторлары болуы мүмкін. Құрама операторларды сатылап қабаттаса қолданылатын бірнешелеу бола береді. Бүкіл операторлар бөлімі бір құрама операторларды құрайды.

Begin (операторлар білімінің басы)

Begin

Begin

Begin

End

End

End

End (бағдарламаның соңы)

“begin” сөзінің саны “end” сөзінің санына сәйкес келуі керек.

Шартты оператор

Шартты оператор кейбір шарттарды тексеретін олардың тексерілуі нәтижесіне сәйкес келетін оператор болып табылады. Сондықтан шартты оператор - есептеу үрдісіндегі бағдарламалық құрал.

Шартты оператордың құрылымы келесідегідей болады:

IF THEN ELSE

Мұндағы IF, THEN, ELSE – резервті сөздер. (егер, онда, әйтпесе);

- логикалық типтің туынды өрнегі;

, - Турбо Паскаль тіліндегі кез-келген операторлар

Шартты оператор келесі алгоритм бойынша жұмыс жасайды. Алдынды есептеледі. Егер нәтиже True (ақиқат) болса, онда орындалады, ал бос жіребіледі; егер нәтиже FALSE (жалған) болса, онда керісінше жіберіледі, ал орындалады. Мысалы:

Var

X,y,max:Integer;

Begin

…..

if x max then

y:=ma[

else

y:=x;

Осы фрагменттің орындалуы кезінде Y айнымалысының мәні X айнымалысының нәнін алады, егер оның мәні Max болмаса кері жағдайда Y Max тең болады.

ELSE бөлімі шарты үшін бос жіберіледі. Онда True мәні үшін өрнегі орындалады, кері жағдайда оператор бос жіберіледі.

Мысалы:

Var

X,y,max:Integer;

Begin

…..

if xmax then

max:=x;

y:=x;

Осы мысалда Y айнымалысы үнемі X айнымалысының мәніне тең болады, ал Max айнымалысы X мәнінің максимальды мін болып сақталады.

Осы екі оператордың кез-келгені әртүрлі типті болуы мүмкін, ал әр құрылымдық шартты оператор ELSE-нің шарты болуы мүмкін. Егер бірінші және екінші оператор орындалмаса онда ӘЙТПЕСЕ бөлігі орындалады. Мысалы:

Var

A,b,c,d:Integer;

Begin

A:=1;

B:=2;

C:=3;

D:=4;

If ab then

If c

If c

C:=0

Else

A:=b; {a 1-ге тең}

If ab then

If c then

If c then

C:=0

Else

Else

Else

A:=b; {a 2 – ге тең}

Келесі бағдарлама 0..15 арасындағы ондық бүтін санды он алтылық санға түрлендіре отырып шығарады артынан алынған нәтижені экранға шығарады:

Program Hex; {Бағдарлама 0 мен 15 арасындағы санды ан алтылық жүйеге ауыстырады және нәтижені экранға шығарады}

Var

N:Integer; {енгізетін сан}

Ch:char; {нәтиже}

Begin

Write(‘n=’);

Readln(n); {саны енгіземіз}

{0..15 арасында санның жататындығын тексереміз}

If (n=0) and (n

Begin {ия, осы аралыққа сан жатады}

If n

Ch:= chr(ord(‘0’)+n)

Else

Ch:=chr(ord(‘A’)+n-10);

Writeln(‘n=’,ch)

End

Else {осы аралқыққа жатпайды}

Writeln(‘Қате’)

End.

Он алтылық санау жүйесінде 16 цифр қолданылады әр разряды 0..9 дейінгі санды қолданады.

Қайталау операторы

Турбо Паскаль тіліндегі қайталанатын операторларды үш түрлі оператормен есептеуге болады.

Санау операторы FOR циклі.

Оның құрылымы:

FOR := TO DO .

Мұндағы:

FOR ,TO ,DO – резервті сөздер. (ол үшін, оған дейін, орындау);

- цикл параметрі Integer типі кез-келген реттік айнымалы;

- бастапқы мәні олс типтің өрнегі;

- соңғы мәні – сол типтің өрнегі;

- Турбо Паскальдің тіынды операторы.

FOR операторын орындау кезінде орындалады және := меншіктеледі. Осыдан кейін цикл қайталанады:

• шартын тексеру; егер шарт орындалмаса, онда FOR операторы өз жұмысын аяқтайды;

• операторы орындалады;

• айнымалысы бірге дейін айналады.

Төмендегі мысал пернелер тақтасының көмегімен бүтін N санын енгізетін және 1 ден N-ге дейінгі барлық бүтін сандардың қосындысын шығаратын бағдарламаны қарастырайық.

Program Summ_of_Integer;

{N оң санын енгізеді және 1-ден N-ге дейінгі бүтін саедардың қосындысын есептейтін бағдарлама}

var

i,n,s:Integer;

Begin

Write( ‘N=’);

Readln(n); {N енгіземіз}

S:=0; {Қосындының бастапқы мәні}

For i:=1 to n do{қосындының есептейтін цикл}

S:=s+1;

Writeln(‘Қосынды =’,s); {Нәтижені шығару}

End.

Екі жағдайды басып айтуға болады. FOR опеараторымен жұмысты басқаратын шарт, ол алдында тексеріледі. Егер шарт орындалмаса онда FOR операторы бірден орындалмайды. Екінші жағдай ол айналу қадамы үнемі +1 ге тең болады.

Сонымен қатар барқа да циклдік операторды қолдануға болады. Оның құрылымы төмендегідей болады:

FOR := DOWNTO DO

TO қызметші сөзін DOWNTO сөзіне алмастырғанымыз оның айналу қадамы (-1) – ге тең болады.

Мысалы кез-келген санның қосындысын оң немесе теріс қылу үшін төмендегідей мысалды қолдануға болады:

……..

s:=0;

if n=0 then

for i:=1 to n do

s:=s+1;

else

for i:=-1 downto n do

s:=s+1;

………

WHILE цикл операторы. (тексеру алдындағы)

Оның құрылымы:

WHILE DO .

Мұндағы:

WHILE , DO – резервті сөздер (осы уақытқа дейін , шарт орындалады, орындау)

- логикалық типтің өрнегі;

- Турбо Паскль тілінің туынды операторы.

Егер өрнегі TRUE мәніне ие болса, онда орындалады, осыдан кейін -өрнегі оның тексерісі қайталанады. Егер False мәніне тең болса, онда WHILE операторы өзінің жұмысын тоқтатады.

Келесі мысалды қарастырайық. “Машиналық эпсилонды” табатын бағдарламаны құрайық. Осы санға 1,0 қоссақ ол тағы да 1,0 мәнін беретін болсын.

Program EpsilonDetect;

Var

Epsilon:real;

Begin

Epsilon:=1;

While epsilon/2 +11 do

Epsilon:=epsilon/2

Writeln(‘Машиналық эпсилон=’,epsilon)

End.

REPEAT…UNTIL цикл операторы. (тексеруден кейінгі)

Оның құрылымы:

REPEAT UNTIL

Мұндағы:

REPEAT, UNTIL – қызметші сөздер.

- Турбо Паскальдағы операторлардың туынды тізбегі;

- логикалық типтің өрнегі;

операторы өрнегі орындалғаннан кейін бір рет орындалады. Егер оның мәні FALSE тең боласа; онда қайталанады, кері жағдайда REPEAT…UNTIL циклі жұмысын аяқтайды.

Ол үшін төмендегі мысалды қарастырайық. Бағдарлама экранға символды енгізеді және экранға оның кодын щшығарады. Ол жұмысын ақтау үшін екі рет Enter батырмасын басу керек болсын.

Program Codes_of_Chars;

Var ch:Char;

Const

CR=13; {}

Begin

Repeat

Readln(ch);

Writeln(ch,’=’, ord(ch))

Until ord(ch) = cr

End.

Таңдау операторы.

Таңдау операторы бір немесе бірнеше мүмкіндігі бар бағдарламаның ерекшелігін қарастыратын таңдау операторы болып табылады. Таңдау кілті деген параметр кез-келген реті үшін қолданылады.

Таңдау операторының құрылымы болып төмендегі табылады:

CASE OF [ELSE ] END

Мұндағы

CASE, OF, ELSE, END – резервті сөздер.

- таңдау кілті;

- бір немесе одан да көп конструкция;

Турбо Паскаль тіліндегі туынды операторлар.

Таңдау операторы төмендегідей жұмыс жасайды. Алдында өрнегінің мәні есептеледі, артынан тізбектелген ретпен есептеленетін мәнді теңестіру керек. Табылған оператор барлық таңдау операторының жұмысын аяқтайды. Нәтиже табылғанға дейін таңдау операторы жұмысты жалғастыра береді.

Төменде бағдарлама мысалы келтірілген.

Program Calc;

{Бағдарлама бірінші жолға екі санды енгізеді ал екінші жолға +,-,*,/ шығарады артынан экранға сәйкес арифметикалық әрекетті шығарады.}

var

operation:char; {}

x,y,z:real;

stop:boolean;

begin

stop:=false;

repeat

Writeln;

Write(‘x,y=’);

Readln(x,y);

Write(‘операция:’);

Readln(operation);

Case operation of

‘+’: z:= x+y;

‘-’: z:= x-y;

‘*’: z:= x*y;

‘/’: z:= x/y;

else

stop:=true;

end;

if not stop then

writeln(‘нәтиже = ’,z)

until stop

end.

Белгілер және келесіге өту операторы

Кез-келген оператормен жұмыс жасау кезінде бір беттен екінші ретке қарай өту үшін операторға белгі беруге немесе басқа операторға өту үшін Турбо Паскль тілінде оператор қоладанылады.

Оператордың құрылымы мынадай:

GOTO

Мұндағы:

GOTO –резервтік сөз;

- белгі.

Белгі Турбо Паскаль туынды идентификатор.

Негізгі әдебиеттер

1. Фаронов В.В. Турбо Паскаль. Версия 7.0. Начальный курс. Учебное пособие. М.: Издательство Нолидж, 1997.

2. Епанишников А.М., Епанишников В.А. Программирование в среде Турбо Паскаль 7.0. М.: Диалог-МИФИ, 1995.

3. Йенсен К., Вирт Н. Паскаль. Руководство для пользователя. М.: Финансы и статистика, 1989.

4. Керниган Б., Плоджер Ф. Инструментальные средства программирования на языке ПАСКАЛЬ. М.: Радио и связь, 1985.

5. Абрамов С.А., Зима Е.В. Начала программирования на языке Паскаль.- М.:Наука,1987.-112 с.

6. Абрамов В.Г., Трифонов Н.П., Трифонова Г.Н. Введение в язык Паскаль. - М.: Наука, 1988.

7. Задачи по программированию. /С.А. Абрамов, Г.Г. Гнездилова, Е.Н. Капустина, М.И. Селюн. - М.:Наука, 1988.-224 с.

Тексеру сұрақтары:

1. Оператор деген не? Ол не үшін қолданылады?

2. Шартты оператор не үшін қолданылады?

3. Цикл қайталанатын оператор не үшін қолданылады?

4. Таңдау оператор не үшін қолданылады?

5. Операторларға жалпы сипаттама беру керек.

Тапсырмалар:

1. a,b,c сандарының ең үлкенін табу керек. Егер олардың арасында бірдей екі сан кездессе, үшіншіге сол мәнді меншіктеу керек.

2. A,b,c сандарын өсуі бойынша орналастыру керек.

3. A,b,c сандарын кемуі бойынша орналастыру керек.

4. A,b нақты сандары берілген. AX+B=0 теңдігіне бағдарлама құру керек.

Лабораториялық жұмыс №5

Тақырыбы: Құрылымдық типтер

Мақсаты: Турбо Паскаль тіліндегі кез-келген құрылымдық типпен танысу, оның басқа типтерге қарағандағы айырмашылығын ашу. Массивтер, жинақтар ға тоқталу. Олардың жұмыс жасалуын меңгеру.

Теориялық мәлімет

Турбо Паскаль тілінде құрылымдық типке төрт типті жатқызуға болады. Олар: массивтер, жазбалар, жинақтар және файлдар. Осы компоненттердің кез-келгенімен Паскаль тілінде жұмыс жасауға болады. Ол айнымалы немесе тұрақты болмасын құрылымдық тике жатқыза аламыз. Турбо Паскальдағы типтердің кез-келгенінің ұзындығы 65520 байәттан аспауы керек.

Массивтер.

Турбо Паскаль тіліндегі массив ұғымы басқа бағдарламалаудағы массивтерге ұқсас. Массивтің ерекшелігі ол басқа компоненттерге қарағанда оны реттеуге, реттік нөмірі бойынша қарапайым көрсеткішке келтіре алатын құрылымдық типтің компоненті болып табылады. Мысалы:

Type

Digit = array [0..9] of char;

Matrix =array [byte] of single;

Var

M: matrix;

D:digit;

I:integer;

Begin

……

m[17] :=ord(d[i-1])/10;

…….

End.

Массивтің типі келесі түрде беріледі:

=array [] of

Мұндағы

- дұрыс идентификатор;

array, of – резервті алдын ала белгілінеіп алынған сөздер; (массив, одан)

[] - бір немесе бірнеше индексті типтердің тізімі, олар үтір арқылы бөлініп жазылады әрі квадраттық жақшаға алынады;

- Паскаль тілінің кез-келген типі.

Массив екі түрлі болады. Ол бір өлшеді массив және екі өлшемді массив. Екі өлшемді массив ол анықтауыш. (матрица). Яғни оның өзіне тән синтаксисі болады. Бір өлшемді массивпен қалай жұмыс жасасақ екі өлшемді массивпен де солай жұмыс жасауға болады.

Индексті типтер негізінде Турбо Паскальда бірнеше реттік типтерді қолдануға болады. Тек қана LONGINT- типін ғана қолдануға болмайды. Массивті айнымалы ретінде сипаттау үшін айнымалылар бөлімінде алдын ала сипаттау қажет болады. Мысалы:

Var

A,b:array[1..10] of real;

Әдетте индексті типтің негізінде массивтің қолданылу диапазон-типі беріледі.

Құрылымдық типтің негізінде шексіздікпен жұмыс жасауға болады. Сондықтан да массивтермен жұмыс жасау, немесе массив элементтерімен жұмыс жасау да шексіздікке дейін бара алады. Дербес компьютер жадысында массив элементтері бірінің бірі артынан орналасады. Әдетте кіші адрестен үлкен адреске өту кезінде массивтің алғашқы индексі тез ауысады. Мысалы:

Var

A:array[1..2,1..2] of byte;

Begin

A[1,1]:=1;

A[2,1]:=2;

A[1,2]:=3;

A[2,2]:=4;

End.

Турбо Паскль тілінде бір операторға меншіктеу арқылы массивтің элементтерін келесі массивке беруге болады. Мысалы:

Var

A,b:array [1..5] of single;

Begin

…..

a:=b;

…..

end.

Осы меншіктеуден кейін А массивінің барлық эелемнті В массивніңі элементтерімен бірдей болады. Бірақ массвитерге қолданылатын қатынастар операциясы жоқ.

Мысалы үшін төмендегідей жазуға болмайды:

If a=b then …….

Екі массивті элементтері бойынша салыстыруға болады:

Var

A,b :array [1..5] of single;

Eq :boolean;

I :byte;

Begin

……

eq:=true;

for i:=1 to 5 do

if a[i] b[i] then

eq : =false;

if eq then

……

end.

Жазбалар.

Жазба – жазба өрісі деп аталатын белгіленген компоненттер санынан тұратын мәліметтер құрылымы. Массивтен айырмашылығы жазбаның компоненттері (өрістері) әр түрлі типті болуы мүмкін. Жазбаның сол немесе басқа компонентіне сілтеме жасалуы үшін өріс нөмірленеді.

Жазбаның хабарлау құрылымы төмендегідей болады:

= record end

Мұндағы

- дұрыс идентификатор;

record, end – резервті сөздер (жазба, соңы);

- жазба бөілктерінің тізбегін беретін өрістер тізімі. Олардың

арасында нүктелі үтір қойлады.

Жазбаның әр бөілігі бір немесе бірнеше өрістердің идентификаторларынан тұрады. Олардың арасын үтірмен бөлінеді. Идентификатордың артынан екі нүкте қойлады және өріс типтінің сипатталуы келтіріледі. Мысалы:

Type

BirthDay = record

Day,month :byte;

Year :word;

End;

Var

A,b:BirthDay;….

Осы мысалдағы BIRTHDAY (туылған күн) типіндегі DAY, MONTH, YEAR сияқты өрістер болады. Ал А және В BIRTHDAY типінің жазбаларын сақтап тұрады.

Массивтегі сияқты жазба типінің айнымалыларын басқа айнымалыға меншіктеуге болады. Мысалы:

A:=b;

Жазбаның әр компонентіне мүмкіндік алуы үшін айнымалы үшін құрылымдық атауды беруге боладыү Ол нүкте арқылы жазылады. Мысалы:

a.day:=27;

b.yaer:=1939;

Ішкі өрістер үшін кейбір нәрселерді нақтылауға тура келеді:

Type

Birthday = reord

Day,month:byte;

Year:word;

End;

Var

C:record

Name:string;

Bd:birthday;

End;

Begin

….

If c.bd.year=1939 then ……

End.

Жазбаның өрісіне мүмкіндікті жеңілдету үшін WITH қосу операторын қолдануға болады:

WITH DO Мұндағы:

WITH, DO – кілттік сөздер;

- ішкі өрістердің тізімін беретін жазба типтіндегі айнымалы атын беру;

- Турбо Паскальдағы кез-келген оператор.

Мысалы:

With c.bd do month : =9;

Бұл эквивалентті

With c do with bd do month : = 9;

немесе

with c,bd do month:=9;

немесе

c.bd.month:=9;

Турбо Паскаль тілінде нұсқаулы өрістер деп аталатын жазбаларды құолдануға да рұқсат береді. Мысалы:

Type

Forma = record

Name:string;

Case byte of

0: (birthPlace:string [40]);

1: (country :string [20]);

EntryPort : string[20];

EntryDate: 1..31;

ExitDate :1..31)

End;

CASE…OF сөзі нұсқаулы бөлікті көрсететін таңдау операторы болып табылады. Сондықтар бұл сөзінше бір құрылым болғандықтан артында END қызметші сөзі қолданылады.

Жинақтар.

Жинақтар – объектілер арасындағы бір бірімен байланысқан логикалық бір типті жиынтық болып табылады. Екі объектінің арасындағы байланыс ешқандай бағдарлама құрушымен анықталады, ол Турбо Паскальда ешқандай компиляциядан өтпейді. Жианққа кіретін элементтердің саны 0 ден 256 ға дейін болуы мүмкін. Жинақ нақтылы өзінің элементтері болмағандықтан массивтен және жазбадан ерекшеленеді. Екі жинақ тек қана оның элементтері бірдей болған жағдайда ғана эквивалентті болып есептеледі. Сонымен қатар жинақтағы элементтердің орналасу реті ең басты мүмкіндік емес.Жинақты анықтау және тапсырмалау мысалы төменде көрсетілген:

Type

DiditChar = set of ‘0’ …’9’;

Digit = set of 0..9;

Var

S1,s2,s3 : digitChar;

S4,s5,s6:digit;

Begin

…..

s1:=[‘1’, ‘2’, ‘3’];

s2:=[‘3’, ‘2’, ‘1’];

s3:=[‘2’, ‘3’];

s4:=[0..3, 6];

s5:=[4, 5];

s6:=[3…9];

…..

end.

Осы мысалдағы S1 және S2 эквивалентті, ал S3 және S2 – ке енгізілген, бірақ бір біріне эквивалентті емес.

Жинақтың сипатталу типі төмендегідей болады:

= SET OF

Мұндағы:

- дұрыс идентификатор;

SET, OF - резервтелген сөз;

- жинақ элементіндегі базалық тип. Оған кез-келген тізбекті типті қолдануға болады. Тек қана WORD, INTEGER, LONGINT типтерін ғана қолдануға болмайды.

Жинақтарды беру үшін жинақтың конструкторы қолданылады: жинақ элементінің арнайы тізімі. Олар нүктелі үтір арқылы бөлініп тұрады. Элементтің арнайылығы болып тұрақты немесе өрнек табылады, сонымен қатар диапазон-типі қолданылады.

Жианқтарға қолданылатын бірнеше операциялар бар. Олар:

* жинақтарды тізу. Нәтижесі барлық жинақ элементіне тән болады, мсылаы: S4*S6 [3] ке тең болады, S5*S4 - бoc жинақ.

+ жинақтарды біріктіру. Нәтиже бірінші жинаққа сақталады, ал жетіспейтін элементтер екінші жнақтан алынады:

S4+S6 [0,1,2,3,4,5,6]; элементінен тұрады

S5+S6 [3,4,5,6,7,8,9]; элементінен тұрады

• жианқтардың айырмашылығы. Нәтиже екінші жинаққа тән болатын элементке тән болады.

S6-S5 [3,6,7,8,9] элементінен тұрады;

S4-S5 [0,1,2,3,6] элементінен тұрады;

= эквивалентті тексеру. Егер екі жинақ эквивалентті болса, онда True мәнін қайтарады.

эквиваленттілік еместі тексеру. Егер екі жианқ та эквивалентті болмаса онда True мәнін қайтарады.

= жүрісті тексеру.

IN жатуды тексеру. Бұндағы бірінші элемент - өрнек, екінші – жинақ.

Осыларға қоса екі операцияны қолдануға болады:

INCLUDE – жинаққа жаңа элемент қосады. Процедураға талап етілу төмендегідей болады:

INCLUDE (S,I)

Мұндағы

S – TsetBase базалық типіндегі элементтерден тұратын жинақ

I - TsetBase элементінің типі, осының көмегімен жинаққа элемент қосуға болады

EXCLUDE – жинақтан элементті алып тасау үшін қолданылады. Талап етілу

EXCLUDE ( S,I)

Негізгі әдебиеттер

1. Фаронов В.В. Турбо Паскаль. Версия 7.0. Начальный курс. Учебное пособие. М.: Издательство Нолидж, 1997.

2. Епанишников А.М., Епанишников В.А. Программирование в среде Турбо Паскаль 7.0. М.: Диалог-МИФИ, 1995.

3. Йенсен К., Вирт Н. Паскаль. Руководство для пользователя. М.: Финансы и статистика, 1989.

4. Керниган Б., Плоджер Ф. Инструментальные средства программирования на языке ПАСКАЛЬ. М.: Радио и связь, 1985.

5. Абрамов С.А., Зима Е.В. Начала программирования на языке Паскаль.- М.:Наука,1987.-112 с.

6. Абрамов В.Г., Трифонов Н.П., Трифонова Г.Н. Введение в язык Паскаль. - М.: Наука, 1988.

7. Задачи по программированию. /С.А. Абрамов, Г.Г. Гнездилова, Е.Н. Капустина, М.И. Селюн. - М.:Наука, 1988.-224 с.

Тексеру сұрақтар:

1. Массив дегеніміз не? Бағдарламалаудағы алатын қызметі.

2. Жинақ деген не? Бағдарламалаудағы алатын қызметі.

3. Жазбалар деген не? Бағдарламалаудағы алатын қызметі.

4. Жазбаның массивтен айырмашылығы неде?

5. Массивтің жинақтан айырмашылығы неде?

6. Жинақтың массивтен, жазбадан айырмашылығы неде?

Тапсырмалар.

1. 1..10 массиві берілген. Массив элементтерінің ішінен ең үлкен элементті табу керек.

2. 1..10 массиві берілген. Массив элементтерінің ішінен ең кіші элементті табу керек.

3. Массив элементтерінің бірінші элементін табу керек.

4. Массив элементтерінің соңғы элементін табу керек.

5. Массив элементтерінің бірінші элементін табу керек.

6. Массивтің екінші элементін 5 санына өзгерту керек.

Лабораториялық жұмыс №6

Тақырыбы: Процедуралар мен функциялар

Мақсаты: Турбо Паскаль тіліндегі процедура және функция ұғымына түсінік беру, оларды ұйымдастыруды меңгеру.

Процедура мен функцияның не үшін қажеттігін ашу.

Теориялық бөлім

Турбо Паскаль тілінде ерекше рәсімделуіне байланысты бағдарламаның өзіндік жеке фрагменті болып табылатын бөлікті процедура (функция) деп атайды.

Функцияның процедурадан айырмашылығы – функцияның денесін беретін бірнеше операторлардың орындалу нәтижесінде тек бір ғана мән немесе көрсеткіш болып табылатын бөліктің іске асыуы. Сондықтан функцияға талап жасалғанда айнымалылар мен тұрақтыларды қолдана аламыз. Турбо Паскаль тілінде функция мен процедураны бағдарлама ішіндегі бағдарлама деп атау қалыптастырылған. Бағдарлама ішіндегі бағдарлама негізгі бағдарламаны бірнеше бөліктерге бөледі. Осындай бөлу екі себеп бойынша орындалады.

Бірінші – бұл жады орын үнемдеу, әр бағдарлама ішіндегі бағдарлама негізгі бағдарламада бір данамен сақталады, ал осы уақытта оған жадыдан бірнеше рет талап жасай беруге болады. Бағдарлама ішіндегі бағдарламаны іске қосу үшін сондағы операторлардың орындалу тізбегі белсенді болады. Екіншісі – бағдарламаны жобалау тәсілін қолданудан тұрады. Осы жағдай бойынша бағдарлама үлкен негізгі бағдарлама ішіндегі бағдарламадан тұрады.

Атауды локализациялау

Процедураны шақыру үшін оның міндетті түрде атауы беріледі. Бағдарламаның құрылымы төмендегідей болады:

Бағдарлама ішіндегі бағдарламаны сипаттау – ол оның атауын және денесін беру деген сөз. Процедураның атауы берілгеннен кейін сипаттау бөлімі мен денесі басталады. Процедураны сипаттау иерархиясы төмендегідей болады.

Program …;

Procedure A;

Procedure A1;

…..

begin

….

End {A1};

Procedure A2;

…..

begin

….

End {A2};

Begin {A}

….

End {A};

Procedure B;

Procedure B1;

….

Begin

…

end {B1};

Procedure B2;

Procedure B21;

….

Бағдарлама ішіндегі бағдарламаны сипаттау

Атауы

Түрі төмендегідей болады:

PROCEDURE ;

FUNCTION :;

Мұндағы

- бағдарламананың ішіндегі бағдарлама атауы

- функцияның нәтижесін қайтаратын тип

Мысал 1:

Турбо Пасвкаль тіліндегі дәрежеге шығару LN(X) және EXP(X) функциясының көмегімен шығаруға болатындығы белгілі. Төмендегі мысалда X,Y сандары беріледі және +Y дәрежесіндегі X саны шығарылады, артынан –Y дәрежесі шығарылады. Осы бағдарламадан шығу үшін Ctrl-Z және Enter батырмасын басу керек.

Var

X,y:real;

Function Power(a,b:real):real;

Begin {Power}

If a0 then

Power:=exp(b*ln(a))

Else if a

Power:=exp(b*ln(abs(a)))

Else if b=0 then

Power :=1

Else

Power:=0

End {Power};

Begin

Repeat

Readln(x,y);

Writeln(Power(x,y):12:10,Power(x,-y):15:10);

Until EOF

End.

Мысал 2:

Бағдарламада екі 5 және 7 сандары беріледі. Біреуі айнымалы параметрі сияқты, екіншісі параметр мәні сияқты беріледі. Параметрлер мәні процедураны шақырғаннан кейін экранның берітіне шығарылады.

Const

A:integer = 5;

B:integer = 7;

Procedure Inc2 (var c:integer; b:integer);

Begin {Inc2}

C:=c+c;

B:=b+b;

Writeln(‘екі еселеу:’, c:5, b:5)

End {Inc2};

Begin

Writeln(‘Бастапқы мән:’, a:5, b:5);

Inc2(a,b);

Writeln(‘нәтиже:’, a:5, b:5)

End.

Нәтижесінде экранға мынандай мәлімет шығады:

Бастапқы мән: 5 7

Екі еселенген мән: 10 14

Нәтиже: 10 7

Негізгі әдебиеттер

1. Фаронов В.В. Турбо Паскаль. Версия 7.0. Начальный курс. Учебное пособие. М.: Издательство Нолидж, 1997.

2. Епанишников А.М., Епанишников В.А. Программирование в среде Турбо Паскаль 7.0. М.: Диалог-МИФИ, 1995.

3. Йенсен К., Вирт Н. Паскаль. Руководство для пользователя. М.: Финансы и статистика, 1989.

4. Керниган Б., Плоджер Ф. Инструментальные средства программирования на языке ПАСКАЛЬ. М.: Радио и связь, 1985.

5. Абрамов С.А., Зима Е.В. Начала программирования на языке Паскаль.- М.:Наука,1987.-112 с.

6. Абрамов В.Г., Трифонов Н.П., Трифонова Г.Н. Введение в язык Паскаль. - М.: Наука, 1988.

7. Задачи по программированию. /С.А. Абрамов, Г.Г. Гнездилова, Е.Н. Капустина, М.И. Селюн. - М.:Наука, 1988.-224 с.

Бақылау сұрақтары

1. Процедура дегеніміз не?

2. Функция дегеніміз не?

3. Процедура мен функция не үшін қолданылады?

Тапсырмалар:

1. Қисық сызықты трапецияның ауданын процедура арқылы емептеу керек.

2. Тригонометриялық функциялардың графигін процедура арқылы есептеп шығару керек.