![Геліяцэнтрычная сістэма Каперніка Бачны pyx планет. У старажытнасці простым вокам можна было назіраць 5 яркіх свяцілаў, якія пастаянна перамяшчаюцца адносна нерухомых зорак сузор’яў. Старажытныя грэкі назвалі такія свяцілы планетамі (грэч. planetes — блукаючая) і далі ім асабістыя імёны: Меркурый, Венера, Марс, Юпітэр і Сатурн.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_0.jpg)
Геліяцэнтрычная сістэма Каперніка
- Бачны pyx планет.
У старажытнасці простым вокам можна было
назіраць 5 яркіх свяцілаў, якія пастаянна перамяшчаюцца адносна
нерухомых зорак сузор’яў. Старажытныя грэкі назвалі такія свяцілы
планетамі (грэч. planetes — блукаючая) і далі ім асабістыя імёны:
Меркурый, Венера, Марс, Юпітэр і Сатурн.
![Планеты заўсёды размяшчаюцца на небе паблізу ад экліптыкі, аднак у адрозненне ад Сонца і Месяца час ад часу змяняюць напрамак свайго руху. Яны перамяшчаюцца паміж зоркамі ў асноўным з захаду на ўсход (як Сонца і Месяц), здзяйсняючы прамы рух. Аднак у пэўны час рух планеты запавольваецца і яна пачынае рухацца з усходу на захад, здзяйсняючы адваротны рух. Пасля гэтага ўзнаўляецца прамы рух. Зыходзячы з гэтага, бачны шлях кожнай планеты на небасхіле —складаная лінія з петлямі. Гэта траекторыя да таго ж мяняецца ад цыкла да цыкла, на працягу якога планета вяртаецца прыкладна на адно і тое ж месца сярод зорак](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_1.jpg)
Планеты заўсёды размяшчаюцца на небе паблізу ад экліптыкі, аднак
у адрозненне ад Сонца і Месяца час ад часу змяняюць напрамак свайго
руху. Яны перамяшчаюцца паміж зоркамі ў асноўным з захаду на
ўсход (як Сонца і Месяц), здзяйсняючы прамы рух. Аднак у пэўны
час рух планеты запавольваецца і яна пачынае рухацца з усходу на
захад, здзяйсняючы адваротны рух. Пасля гэтага ўзнаўляецца прамы рух. Зыходзячы з гэтага, бачны шлях кожнай планеты на небасхіле —складаная лінія з петлямі. Гэта траекторыя да таго ж мяняецца ад цыкла да цыкла, на працягу якога планета вяртаецца прыкладна на адно і тое ж месца сярод зорак
![Сістэма свету Пталамея. Найбольш раннія з вядомых спроб пабуда вання сістэмы свету належаць старажытным грэкам — Анаксімандру, Эмпедоклу, Еўдоксу і інш.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_2.jpg)
Сістэма свету Пталамея.
Найбольш раннія з вядомых спроб пабуда вання сістэмы свету належаць старажытным грэкам — Анаксімандру,
Эмпедоклу, Еўдоксу і інш.
![У II ст. н. э. Клаўдзій Пталамей, выкарыстоўваючы назіранні і ідэі сваіх папярэднікаў, распрацаваў геацэнтрычную сістэму свету, якая да- зваляла вылічваць становішча планет адносна зорак на шмат гадоў напе- рад і прадказваць надыход сонечных і месячных зацьменняў. Пталамей стварыў мадэль, выкарыстоўваючы агульнапрынятую ў антычнасці ідэю, што ўсе свяцілы рухаюцца вакол нерухомай Зямлі, якая з’яўляецца цэнтрам сусвету і мае шарападобную форму. Для тлумачэння складанага петлепадобнага руху планет Пталамей увёў камбінацыю двух раўнамерных кругавых рухаў: рух самой планеты па малой акружнасці (эпіцыкл) і абарачэнне цэнтра гэтай акружнасці вакол Зямлі (дэферэнт). Пры камбінацыі двух кругавых рухаў атрымлівалася эпіцыклоіда, па якой рухалася планета](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_3.jpg)
У II ст. н. э. Клаўдзій Пталамей, выкарыстоўваючы назіранні і ідэі
сваіх папярэднікаў, распрацаваў геацэнтрычную сістэму свету, якая да-
зваляла вылічваць становішча планет адносна зорак на шмат гадоў напе-
рад і прадказваць надыход сонечных і месячных зацьменняў. Пталамей
стварыў мадэль, выкарыстоўваючы агульнапрынятую ў антычнасці ідэю,
што ўсе свяцілы рухаюцца вакол нерухомай Зямлі, якая з’яўляецца
цэнтрам сусвету і мае шарападобную форму. Для тлумачэння складанага петлепадобнага руху планет Пталамей увёў камбінацыю двух
раўнамерных кругавых рухаў: рух самой планеты па малой акружнасці
(эпіцыкл) і абарачэнне цэнтра гэтай акружнасці вакол Зямлі (дэферэнт).
Пры камбінацыі двух кругавых рухаў атрымлівалася эпіцыклоіда, па
якой рухалася планета
![Па меры назапашвання назіранняў за рухам планет тэорыя Птала мея ўсё больш ускладнялася (уводзіліся дадатковыя кругі з рознымі радыусамі, нахіламі, скарасцямі і інш.), што ў хуткім часе зрабіла яе занадта гру васткай і нязручнай.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_4.jpg)
Па меры назапашвання назіранняў за рухам планет тэорыя Птала мея ўсё больш ускладнялася (уводзіліся дадатковыя кругі з рознымі радыусамі, нахіламі, скарасцямі і інш.), што ў хуткім часе зрабіла яе занадта гру васткай і нязручнай.
![Сістэма свету Каперніка. У XVI ст. польскі вучоны Мікалай Капернік, ад кінуўшы дагматычнае ўяўленне аб нерухомасці Зямлі, паставіў яе ў шэраг рада вых планет. Капернік паказаў, што Зямля займае трэцяе месца ад Сонца, таксама, як і іншыя планеты, рухаецца ў прасторы вакол Сонца і адначасова па- варочваецца вакол сваёй восі.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_5.jpg)
Сістэма свету Каперніка. У XVI ст.
польскі вучоны Мікалай Капернік, ад кінуўшы дагматычнае ўяўленне аб нерухомасці Зямлі, паставіў яе ў шэраг рада вых планет. Капернік паказаў, што Зямля займае трэцяе месца ад Сонца, таксама, як і іншыя планеты, рухаецца ў прасторы вакол Сонца і адначасова па-
варочваецца вакол сваёй восі.
![Геліяцэнтрычная сістэма Каперніка вельмі проста тлумачыла петлепадобны рух пла нет.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_6.jpg)
Геліяцэнтрычная сістэма Каперніка вельмі
проста тлумачыла петлепадобны рух пла нет.
![Геацэнтрычная сістэма Пталамея не дазваляла вымераць адлегласць да планет. Геліяцэнтрычная сістэма Каперніка ўпершыню дазволіла разлічыць прапорцыі Сонечнай сістэмы, выкарыстоўваючы радыус зям ной арбіты як астранамічную адзінку даўжыні.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_7.jpg)
Геацэнтрычная сістэма Пталамея не дазваляла вымераць адлегласць да планет.
Геліяцэнтрычная сістэма Каперніка ўпершыню дазволіла
разлічыць прапорцыі Сонечнай сістэмы, выкарыстоўваючы радыус зям ной арбіты як астранамічную адзінку даўжыні.
![Галоўная навуковая праца Каперніка «Аб абарачэннях нябесных сфер», на напісанне шасці кніг якой было затрачана больш за 20 гадоў, была апублікавана ў маі 1543 г., незадоўга да смерці вучонага. Рэвалюцыйнасць працы Каперніка ў тым, што ў ёй новы погляд на будову Сонечнай сістэмы непарыўна звязаны з пытаннем аб становішчы Зямлі ў Сусвеце. Прастата і стройнасць сістэмы будовы свету, выкладзенай Капернікам, хутка набыла прыхільнікаў. Вучэнне Каперніка вызваліла навуку ад састарэлых і схаластычных традыцый, якія тармазілі яе развіццё.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_8.jpg)
Галоўная навуковая праца Каперніка «Аб абарачэннях нябесных сфер», на напісанне шасці кніг якой было затрачана больш за 20 гадоў,
была апублікавана ў маі 1543 г., незадоўга да смерці вучонага. Рэвалюцыйнасць працы Каперніка ў тым, што ў ёй новы погляд на будову Сонечнай сістэмы непарыўна звязаны з пытаннем аб становішчы Зямлі
ў Сусвеце.
Прастата і стройнасць сістэмы будовы свету, выкладзенай Капернікам, хутка набыла прыхільнікаў. Вучэнне Каперніка вызваліла навуку ад састарэлых і схаластычных традыцый, якія тармазілі яе развіццё.
![Аднак сам вялікі астраном заставаўся ў палоне некаторых прадузятых поглядаў. Напрыклад, Капернік так і не змог адмовіцца ад уяўлення, што планеты рухаюцца раўнамерна па кругавых арбітах.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_9.jpg)
Аднак сам вялікі астраном заставаўся ў палоне некаторых
прадузятых поглядаў. Напрыклад, Капернік так і не змог адмовіцца
ад уяўлення, што планеты рухаюцца раўнамерна па кругавых арбітах.
![Вялікі італьянскі вучоны Галілео Галі лей пацвердзіў вучэнне Каперніка сваімі адкрыццямі, зробленымі з дапамогай тэле- скопа.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_10.jpg)
Вялікі італьянскі вучоны Галілео Галі лей пацвердзіў вучэнне Каперніка сваімі
адкрыццямі, зробленымі з дапамогай тэле-
скопа.
![Іаган Кеплер развіў вучэнне Каперніка, адкрыўшы законы руху планет, і даказаў на аснове фактаў, што планеты рухаюцца па эліпсах і нераўнамерна. Ісаак Ньютан апублікаваў у 1687 г. адкрыты ім закон сусветнага прыцягнення, які дазволіў выразіць тэорыю руху планет у выглядзе формул і назаўсёды адмовіцца ад грувасткіх геаметрычных пабудоў.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_11.jpg)
Іаган Кеплер развіў вучэнне Каперніка, адкрыўшы законы руху планет, і даказаў
на аснове фактаў, што планеты рухаюцца па эліпсах і нераўнамерна.
Ісаак Ньютан апублікаваў у 1687 г. адкрыты ім закон сусветнага прыцягнення, які дазволіў выразіць тэорыю руху планет
у выглядзе формул і назаўсёды адмовіцца
ад грувасткіх геаметрычных пабудоў.
![Канфігурацыі і ўмовы бачнасці планет. Пад канфігурацыямі планет разумеюць ха рактэрныя ўзаемныя размяшчэнні планет, Зямлі і Сонца. Канфігурацыі разлічаны для ніжніх планет (арбіты якіх знаходзяцца да Сонца бліжэй, чым арбіта Зямлі) і верхніх планет (арбіты якіх знаходзяцца за арбітай Зямлі). Для ніжніх планет вылучаюць злучэнні і элангацыі (бачная вуглавая адлегласць планеты ад Сонца)](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_12.jpg)
Канфігурацыі і ўмовы бачнасці планет.
Пад канфігурацыямі планет разумеюць ха рактэрныя ўзаемныя размяшчэнні планет, Зямлі і Сонца. Канфігурацыі разлічаны для ніжніх планет (арбіты якіх знаходзяцца да Сонца бліжэй, чым арбіта Зямлі) і верхніх планет (арбіты якіх знаходзяцца за арбітай Зямлі).
Для ніжніх планет вылучаюць злучэнні і элангацыі (бачная вуглавая
адлегласць планеты ад Сонца)
![У ніжнім злучэнні планета знаходзіцца найбліжэй да Зямлі, а ў верхнім — надалей ад яе. Пры элангацыях вугал паміж напрамкамі з Зямлі на Сонца і на ніжнюю планету не перавышае пэўнай велічыні і застаецца вострым. З-за эліптычнасці планетных арбіт найбольшыя элангацыі не маюць пастаяннага значэння. У Венеры яны знаходзяцца ў межах ад 45 да 48, а ў Меркурыя — ад 18 да 28°. Абедзве планеты не адыходзяць далёка ад Сонца і таму ноччу нябачныя.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_13.jpg)
У ніжнім злучэнні планета знаходзіцца найбліжэй да Зямлі, а ў верхнім — надалей ад яе. Пры элангацыях вугал паміж напрамкамі з
Зямлі на Сонца і на ніжнюю планету не перавышае пэўнай велічыні
і застаецца вострым. З-за эліптычнасці планетных арбіт найбольшыя
элангацыі не маюць пастаяннага значэння. У Венеры яны знаходзяцца
ў межах ад 45 да 48, а ў Меркурыя — ад 18 да 28°. Абедзве планеты
не адыходзяць далёка ад Сонца і таму ноччу нябачныя.
![Адрозніваюць усходнюю і заходнюю элангацыі. Ва ўсходняй элан гацыі планета назіраецца ўвечары пасля захаду Сонца, а ў заходняй — раніцай перад усходам Сонца.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_14.jpg)
Адрозніваюць усходнюю і заходнюю элангацыі. Ва ўсходняй элан гацыі планета назіраецца ўвечары пасля захаду Сонца, а ў заходняй —
раніцай перад усходам Сонца.
![](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_15.jpg)
![Калі Зямля знаходзіцца паміж плане- тай і Сонцам, то такая канфігурацыя назы- ваецца процістаяннем. Гэта канфігурацыя найбольш спрыяльная для назіранняў за планетай, таму што ў гэты час планета знаходзіцца найбліжэй да Зямлі, паверну- та да яе сваім асветленым паўшар’ем і, зна- ходзячыся на небе ў процілеглым Сонцу месцы, бывае ў верхняй кульмінацыі каля поўначы. У злучэнні планета найбольш ад- далена ад Зямлі і не назіраецца, таму што губляецца ў промнях Сонца.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_16.jpg)
Калі Зямля знаходзіцца паміж плане-
тай і Сонцам, то такая канфігурацыя назы-
ваецца процістаяннем. Гэта канфігурацыя
найбольш спрыяльная для назіранняў за
планетай, таму што ў гэты час планета
знаходзіцца найбліжэй да Зямлі, паверну-
та да яе сваім асветленым паўшар’ем і, зна-
ходзячыся на небе ў процілеглым Сонцу
месцы, бывае ў верхняй кульмінацыі каля
поўначы. У злучэнні планета найбольш ад-
далена ад Зямлі і не назіраецца, таму што
губляецца ў промнях Сонца.
![Калі вугал паміж напрамкамі з Зямлі на верхнюю планету і на Сонца роўны 90°, то гавораць, што планета знаходзіцца ў квадратуры. Адрозніваюць заходнюю і ўсходнюю квадратуры. У канфігурацыі заходняй квадратуры плане- та ўзыходзіць каля поўначы, а ва ўсходняй — заходзіць каля поўначы. Моманты канфігурацый планет і ўмовы іх бачнасці штогод друкуюцца ў астранамічных даведніках і календарах.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_17.jpg)
Калі вугал паміж напрамкамі з Зямлі
на верхнюю планету і на Сонца роўны
90°, то гавораць, што планета знаходзіцца
ў квадратуры. Адрозніваюць заходнюю і
ўсходнюю квадратуры. У канфігурацыі заходняй квадратуры плане-
та ўзыходзіць каля поўначы, а ва ўсходняй — заходзіць каля поўначы.
Моманты канфігурацый планет і ўмовы іх бачнасці штогод друкуюцца
ў астранамічных даведніках і календарах.
![Галоўныя вывады 1. Геліяцэнтрычная сістэма свету — мадэль Сонечнай сістэмы, паводле якой Зямля, як і іншыя планеты, абарачаецца вакол Сон- ца і, акрамя таго, верціцца вакол сваёй восі. 2. Характэрныя ўзаемныя размяшчэнні планет адносна Сонца і Зямлі на нябеснай сферы называюцца канфігурацыямі планет. 3. У адносінах да Зямлі Меркурый і Венера — ніжнія плане- ты, астатнія — верхнія. Найбольш зручна назіраць за ніжнімі планетамі паблізу ад найбольшай элангацыі, а за верхнімі — паблізу ад процістаяння.](http://fsd.compedu.ru/html/2020/12/22/i_5fe1bc55bb732/img_php4ngEIW_Gelyacentrychnaya-sstema-Kapernka_18.jpg)
Галоўныя вывады
1. Геліяцэнтрычная сістэма свету — мадэль Сонечнай сістэмы,
паводле якой Зямля, як і іншыя планеты, абарачаецца вакол Сон-
ца і, акрамя таго, верціцца вакол сваёй восі.
2. Характэрныя ўзаемныя размяшчэнні планет адносна Сонца і Зямлі на нябеснай сферы называюцца канфігурацыямі планет.
3. У адносінах да Зямлі Меркурый і Венера — ніжнія плане-
ты, астатнія — верхнія. Найбольш зручна назіраць за ніжнімі планетамі паблізу ад найбольшай элангацыі, а за верхнімі — паблізу ад процістаяння.