ДУА “Танежыцкая СШ”
Настаўніца геаграфіі Мажэйка Валянціна Рыгораўна
Кітай, эканомика-геаграфічная характарыстыка
Якія асаблівасці рэльефу цэнтральных частак Азіі?
Якія прычыны тэрытарыяльнай нераўнамернасці развіцця краіны?
Як унутрыкантынентальнае становішча тэрыторыі праяўляецца ў клімаце?
У чым адрозненне дэмаграфічнай палітыкі, якая праводзіцца рознымі тыпамі краін?
Якія прычыны тэрытарыяльнай нераўнамернасці развіцця краіны?
Плошча: 9,6 млн км2
Насельніцтва: 1,3 млрд чалавек
Сталіца: Пекін
Прыродныя ўмовы і рэсурсы. Кітай — адна з буйнейшых у свеце па плошчы тэрыторыі і першая па колькасці насельніцтва краіна — займае вялікія прасторы Цэнтральнай і Усходняй Азіі і вы ходзіць да ўзбярэжжа Ціхага акіяна.
Пакажыце на карце тэрыторыю краіны. Якія моры абмываюць яе ўзбярэжжа?
Рэльеф Кітая — гэта камбінацыя высокіх горных сістэм, глы бокіх міжгорных упадзін і вялікіх раўнін.
Самае вялікае нагор’е свету (2 млн км2) — Тыбет — знаходзіцца на ўзроўні больш за 4,5 тыс. м, а вяршыні яго хрыбтоў дасягаюць 6 тыс. м (мал. 115).
Мал. 115. Тыбецкае нагор’е
Мал. 116. Турфанская ўпадзіна
У Каракаруме, які апаясвае нагор’е з поўначы, знаходзіцца другая вяршыня планеты — г. Чагоры (8611 м). Вышыні Куньлуня — самага доўгага (2700 км)
горнага ланцуга Азіі — дасягаюць 6,3—8,6 тыс. м. У перад гор’ях Цянь-Шаня знаходзіцца самая глыбокая ўпадзіна Цэнт ральнай Азіі — Турфанская (–154 м) (мал. 116).
Мал. 116. Турфанская ўпадзіна
Ад высокай і расчлянёнай Цэнтральнай Азіі шырокімі сту пенямі спускаюцца да Ціхага акіяна раўніны. Раўніны верхніх ступеняў — Чырвоны Басейн, Лёсавае плато — складзены лёсам, ніж-
ніх — Сунляа і Вялікая Кітайская — магутнай тоўшчай урадлівага алювію рэк Янцзы і Хуанхэ.
А вы ведаеце, што…
У Кітаі лёс пакрывае вялікія тэрыторыі, а яго магутнасць дасягае 2 км. Пры па-
рушэнні складзенай лёсам паверхні стромкія сценкі не асыпаюцца, што дазваляе
будаваць у яго тоўшчы пячорападобнае жыллё, размяшчаючы яго прыступкамі
адно над адным (мал. 117). Ва ўмовах спрыяльнага клімату на лёсе дзякуючы
яго ўласцівасцям фарміруюцца найбольш урадлівыя глебы.
Мал. 117. Лёсавыя пячоры ( 1) і жыллё ў лесе
Пакажыце на карце буйнейшыя горныя сістэмы і раўніны краіны.
Якія тэктанічныя структуры складаюць яе тэрыторыю? Чым абумоўлена высокая расчлянёнасць яе рэльефу?
Разнастайныя і кантрасныя клімат і ландшафты Кітая. На поў-
начы і захадзе — у Цэнтральнай Азіі — клімат умераны рэзка кантынентальны.
У замкнутых «ячэйках» катлавін вельмі халодная зіма (да –35 °С) і вельмі гарачае лета (вышэй за +24 °С); ападкаў выпадае мала (150—300 мм).
Пануюць пустыні, паўпустыні і стэпы.
Рэкі рэдкія і кароткія, але шмат буйных азёр-рэліктаў — бяссцёкавых і са лёных.
На засушлівым Тыбецкім нагор’і бяруць пачатак найвялікшыя
рэкі Азіі — Янцзы і Хуанхэ — з вельмі няўстойлівым рэжымам і рэзкім летнім максімумам.
А вы ведаеце, што… Хуанхэ — Жоўтая рака — для кітайскага народа — хутчэй злая мачаха, чым родная маці. Нездарма яе прозвішчы — «Рака, якая прычыняе тысячы непрыемнасцей», «Бедства Кітая». Рака перасякае Лёсавае плато, блукае па Вялікай Кітайскай нізіне, якую з лёсу яна сама і стварыла (мал. 118).
Велізарная коль касць глею засмечвае рэчышча. Запаўняючы ім рэчышча, рака пачынае «пера вальвацца» праз яго край.
Перашкаджаючы разлівам, людзі падсыпаюць дамбы
ўсё вышэй і вышэй, і паступова рэчышча аказваецца ўзнятым над навакольнай мясцовасцю. У рэшце рэшт рака рэзка прарывае дамбы, пракладвае новае рэ чышча і знаходзіць новае вусце.
За апошнія 100 гадоў Хуанхэ мяняла сваё рэчышча сем разоў.
Адкладванне глею ў ніжнім цячэнні Жоўтай ракі ідзе з такой
хуткасцю, што за гэты час яе дэльта высунулася ў мора на 20 км.
Пры руху на ўсход летнія тэмпературы амаль не змяняюцца, а зімовыя — растуць, але дадатнымі становяцца толькі на поўдзень ад вусця Янцзы.
Расце і колькасць
ападкаў: наветраныя ўсходнія
схілы «ступеняў» атрымліваюць
500—800 мм, а паўднёва-ўсходняе ўзбярэжжа дзякуючы трапічным ліўням і тайфунам — да 2000 мм.
Мал. 118. Хуанхэ
Тут, у субтрапічным мусонным клімаце, пануюць лясы; на поў начы — змешаныя хвойна-шыракалістыя з карэйскага кедру, піхты,
дубу, ясеню, ліпы, коркавага дрэва.
Далей на поўдзень з’яўляюцца
лаўр, магнолія, гінкга, смакоўніца, і лясы становяцца вечназялёнымі.
Па разнастайнасці лясных парод Кітай займае 1-е месца ў свеце.
кедр карэйскі
Піхта
коркавае дрэва
лаўр
Магнолія
гінкга
Инжир
(Смоковница обыкновенная)
Кітай — адна з найбольш багатых карыснымі выкапнямі краіна. Тут здабываюць каменны вугаль, нафту, магніевыя і жалезныя руды, медзь, графіт, волава, сурму, ртуць, малібдэн, марганец, свінец, цынк, золата і інш.
А вы ведаеце, што…На асаблівасці фарміравання глебавых рэсурсаў Кітая аказала ўплыў шматвя-
ковае вырошчванне найстаражытнейшай земляробчай культуры краіны — рысу.
Яно прывяло да змянення глеб — фарміравання асобных разнавіднасцей, такіх, як «рысавыя балоцістыя» — на поўдні і ўсходне-карбанатныя — на Лё савым плато.
Насельніцтва. Кітай — самая населеная краіна ў свеце: тут
жыве 1,3 млрд чалавек, ці 20 % насельніцтва Зямлі.
Да апошняй чвэрці ХХ ст. аграрны характар эканомікі, тра-
дыцыйная шматдзетнасць сем’яў садзейнічалі вельмі высокай
нараджальнасці (35—40 ‰).
Але была высокая смяротнасць (25—30 ‰) і нізкая працягласць жыцця, таму хуткага ро сту насельніцтва не адбывалася.
Пасля Другой сусветнай вайны смяротнасць скарацілася, і тэмпы росту насельніцтва рэзка ўзраслі.
Колькасць насельніцтва ў краіне стала хутка павялічвацца.
З 70-х гг. ХХ ст. дзяржава праводзіць дэмаграфічную
палітыку, накіраваную на зніжэнне нараджальнасці.
Галоўным чынам, гэта эканамічнае стымуляванне планавання сям’і (ільготы для сем’яў з адным дзіцём).
У выніку дэмаграфічнай палітыкі к канцу ХХ ст. нараджальнасцьзнізілася да 13 ‰.
Пры смяротнасці ў 6—7 ‰ гэта забяспечыла натуральны прырост насельніцтва ў 6 ‰.
У Кітаі пераважаюць муж чыны (51 %), што характэрна для краін з высокай удзельнай вагой моладзі.
Каля паловы насельніцтва знаходзіцца ў працаздольным уз-
росце.
Кітай валодае самай вялікай у свеце колькасцю працоў-
ных рэсурсаў. Пераважная іх большасць занята ў сельскай гаспа дарцы.
Лішак рабочай сілы ў краіне садзейнічае шматлікім унутраным і знешнім міграцыям. Агульная колькасць эмігрантаў з Кітая ў розных краінах і рэгіёнах свету — 50 млн чалавек. Сярод іх пераважае танная працоўная сіла, але ёсць і высокакваліфікаваныя спецыялісты і вучоныя.
Асноўная частка мігрантаў скан цэнтравана ў краінах Паўднёва-Усходняй Азіі; шмат кітайцаў у ЗША і Расіі.
У этнічнай структуры пераважаюць кітайцы (91 %). Яны скан-
цэнтраваны ва ўсходняй частцы краіны. На астатняй частцы краіны шматлікія некітайскія этнасы.
Паскоранае эканамічнае развіццё прад вызначыла хуткую ўрбанізацыю Кітая — доля гарадскога насельніцтва
набліжаецца да 50 %.
Найбольш урбанізаванымі з’яўляюцца пра мыслова-развітыя правінцыі Паўночна-Усходняга Кітая.
Размяшчэнне насельніцтва надзвычай нераўнамернае. Сярэдняя яго шчыльнасць
складае каля 140 чал./км2, але на поўдні Вялікай Кітайскай раўніны
ўзрастае да 400—650, а ў Тыбеце — зніжаецца да 1,5 чал./км2.
Больш за 90 % гарадоў сканцэнтравана на ўсходзе краіны. Каля
50 % гараджан жыве ў гарадах-мільянерах, якіх у краіне каля
пяцідзесяці.
Гаспадарка. У гаспадарцы Кітая цесна пераплятаюцца рысы
сучаснай індустрыяльнай гаспадаркі і традыцыйнай, часта пры-
мітыўнай, аграрнай эканомікі.
Развіваюцца касмічная і атамная прамысловасць, электроні-
ка і нафтахімія, будуюцца сучасныя дарогі і парты, расце тэ-
лефанізацыя і камп’ютарызацыя. Але пры гэтым шырока вы-
карыстоўваюцца ручная праца і састарэлае абсталяванне, мно-
гія населеныя пункты пазбаўлены элементарных сродкаў сувязі
і сацыяльных выгод.
Адна з галоўных асаблівасцей эканомікі Кітая — тэрытары-
яльная нераўнамернасць развіцця. Буйнейшыя прамысловыя цэнт-
ры, у якіх засяроджана асноўная частка насельніцтва і вырабляецца большая частка прадукцыі апрацоўчых галін, сканцэнтраваны на
ўсходзе — уздоўж марскіх узбярэжжаў. Тут жа размяшчаюцца галоў ныя марскія парты, праз якія ажыццяўляецца практычна ўвесь зне шні гандаль.
Для прыцягнення замежнага капіталу тут былі створаны
свабодныя эканамічныя зоны, якія характарызуюцца асобнымі, ад рознымі ад астатняй часткі краіны ўмовамі вядзення гаспадарчай дзей насці.
Вялікія ўнутраныя раёны застаюцца пераважна аграрнымі і моцна адстаюць па ўзроўні сацыяльна-эканамічнага развіцця.
Прамысловая вытворчасць тут прадстаўлена пераважна здабыўнымі галінамі.
Аснову п р а м ы с л о в а с ц і складае цяжкая індустрыя. Энергетыка грунтуецца на ўласных, пераважна вугальных рэсурсах.
Па здабычы вугалю краіна займае 1-е месца ў свеце. Хутка растуць аб’ёмы здабычы нафты. Электраэнергетыка Кітая — другая ў свеце па выпрацоўцы электраэнергіі.
Больш за 80 % яе вырабляецца на ЦЭС, самыя буйныя з якіх працуюць у прамысловых паўночна-
ўсходніх раёнах.
На ГЭС вырабляецца каля 20 % электраэнергіі
(мал. 119).
Мал. 119. ГЭС «Тры цясніны»
А вы ведаеце, што…
Большасць ГЭС пабудавана на р. Янцзы. Буйнейшым у свеце павінен стаць гід-
равузел «Санся» магутнасцю 17,7 млн кВт. Узвядзенне ГЭС на раўнінных рэ-
ках суправаджаецца масавым перасяленнем жыхароў і пераносам цэлых гарадоў.
Эксплуатуюцца электрастанцыі комплексна — для вытворчасці электраэнергіі,
водазабеспячэння, арашэння, абароны ад навадненняў.
Металургія прадстаўлена магутнай вытворчасцю чорных і ка-
ляровых металаў. Значныя запасы каксавальнага вугалю, жалезных, марганцавых, вальфрамавых і малібдэнавых руд прадвызначылі раз- віццё чорнай металургіі пераважна на ўласнай сыравіне.
Кітай займае 1-е месца ў свеце па здабычы жалезных руд, выплаўцы сталі і вытворчасці стальных труб.
Аднак гэтага недастаткова для эка номікі, якая дынамічна развіваецца.
Таму краіна імпартуе значную частку жалезнай руды, высакаякаснай сталі, пракату чорных металаў.
На базе здабычы алюмініевай сыравіны, медных, алавяных руд, ртуці, сурмы, рэдказямельных элементаў, золата і серабра наладжаны вытворчасці каляровых металаў.
Кітай займае 1-е месца ў свеце па вытворчасці алюмінію.
Вялікая разнастайнасць прадукцыі і памеры вытворчасці характэрны для машынабудавання. Адна з галоўных яго галін — стан кабудаванне. Па вытворчасці станкоў, разнастайнасці іх тыпаў і відаў, узроўню самазабяспечанасці прадукцыяй Кітай уваходзіць у лік
сусветных лідараў.
Чыгуначнае машынабудаванне прымеркавана да
буйнейшых металургічных і чыгуначных вузлоў.
У партах у вусцях буйнейшых рэк знаходзяцца цэнтры марскога суднабудавання, якія вырабляюць сухагрузы, танкеры, кантэйнеравозы, рэфрыжэратары
і г. д.
Аўтамабілебудаванне спецыялізуецца на вытворчасці грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў
(мал. 120).
Мал. 120. Аўтазборачнае
прадпрыемства
Электратэхнічная
прамысловасць вырабляе элек-
траабсталяванне для ўсіх галін
прамысловасці, сельскай гас-
падаркі і бытавога прызначэння.
Асноўныя цэнтры размешчаны на
ўзбярэжжы.
Кітай уваходзіць у лік буйнейшых сусветных вытворцаў бытавой
тэхнікі — халадзільнікаў, пральных машын, радыёпрыёмнікаў
і тэлевізараў (1-е месца ў свеце), магнітафонаў, гадзіннікаў,
электронна-вылічальных машын, сродкаў сувязі, прыбораў і
вымяральнай апаратуры і інш.
На кухоннай солі, фасфарытах, якія пастаўляюцца горнай хіміяй, грунтуецца вытворчасць мінеральных угнаенняў, сернай кіслаты, кар біду кальцыю і інш. Паскорана развіваецца нафтахімія. Кітай займае 1-е месца ў свеце па вытворчасці хімічных валокнаў.
Асноўная частка іх выкарыстоўваецца ў найбуйнейшай у свеце кітайскай тэкстыльнай прамысловасці. Большасць прадпрыемстваў
прымеркавана да цэнтраў нафтахіміі (Шанхай, Пекін, Нанкін і інш.).
Самы ёмісты ў свеце ўнутраны
рынак, велізарныя танныя працоў ныя рэсурсы і багатая сыравінная
база абумовілі развіццё магутнай лёгкай прамысловасці. У тэк-
стыльнай, швейнай, трыкатажнай
вытворчасцях выкарыстоўваюць
пераважна натуральную сыравіну (бавоўну) (мал. 121). Развіты скурана-абутковая, фарфора-фаянсавая галіны, вытворчасць дываноў, на-
родныя промыслы.
Мал. 121. Перапрацоўка бавоўны
Кітай — сусветны лідар у вытворчасці прадуктаў
харчавання: тытунёвых вырабаў, чаю, расліннага (арахісавага, сое-
вага, рапсавага, баваўнянага) алею, піва. Галоўныя вытворчасці ў хар-
човай прамысловасці — рысаачышчальная і мукамольная.
У сельскай гаспадарцы вядучую ролю адыгрывае расліна-
водства. Гэта абумоўлена знаходжаннем краіны ў трох кліматычных
паясах, што дазваляе вырошчваць шырокі набор культур. Аснову яго
складае збожжавая гаспадарка.
Кітай — сусветны лідар па плошчы арашальных зямель (каля
50 % ад усёй раллі). Пры гэтым на кожнага чалавека прыпадае
ўсяго толькі 0,1 га раллі. Дэфіцыт зямельных рэсурсаў змяк-
чаецца тым, што на адных і тых жа плошчах атрымліваюць не-
калькі ўраджаяў за год.
Па валавым зборы зерня Кітай лідзіруе ў свеце. Галоўная збож-
жавая і харчовая культура — рыс.
Рысаводства працаёмкае, але забяспечвае высокія ўраджаі. Таму
яно найбольш эфектыўна ва ўмовах дэфіцыту зямель. Рыс се-
юць усюды, дзе магчыма арашэнне. Асноўныя раёны — даліны
Янцзы, Хуанхэ і Сычуаньская катлавіна. Збіраюць два, а дзе-ні-
дзе — і тры ўраджаі за год.
Кітай — сусветны лідар па
зборы пшаніцы, яравой (на поў-
начы) і азімай. Асноўныя яе пасе-
вы знаходзяцца ў даліне Хуанхэ, а
ў Тыбеце паднімаюцца да вышыні
4000 м
Кітай займае 1-е месца ў свеце па зборам бавоўны: на ба воўнік прыпадае 2/3 пасеваў тэх нічных культур — на Вялікай Кі тайскай раўніне, Лёсавым плато.
Галоўная алейная культура — арахіс. На поўдні размяшчаюцца плантацыі цукровага трыснягу і тытуню, на паўночным усходзе — цукровых буракоў. На поўдзень ад Янцзы і на в. Хайнань — чайныя планта-
цыі
Мал. 122. Збор чайнага лісту
Асноўная галіна жывёлагадоўлі — свінагадоўля.
Пагалоўе свіней, па якім Кітай лідзіруе ў свеце, засяроджана ў аса-
бістых гаспадарках. Кітай — сусветны лідар па пагалоўі авечак.
Разводзяць буйную рагатую жывёлу, коз, развіта птушкагадоўля, шаў-
каводства. Значным з’яўляецца рыбны промысел; для рыбаводства
выкарыстоўваюцца рысавыя палеткі .
Транспарт і знешнеэканамічныя сувязі. У грузаабароце лідзіру-
юць водны і чыгуначны транспарт. Водны прадстаўлены марскімі
міжнароднымі і кабатажнымі перавозкамі і ўнутраным рачным транс-
партам. У далёкіх грузаперавозках вялікая роля належыць чыгуначнаму, у раёнах аддаленых і цяжкадаступных — аўтамабільнаму
транспарту. Рост аўтамабільнага парка абвастрае праблему якасці да-
рог, асабліва ў буйных гарадах.
Асноўная частка тавараабароту (2/3) прыпадае на Азіяцка-Ціха-
акіянскі рэгіён (Японія, Тайвань, Рэспубліка Карэя, Сінгапур), ЗША,
ЕС і Расію. Сярод краін галоўныя партнёры — ЗША і Японія. Экс-
парт значна перавышае імпарт. Сярод краін, якія развіваюцца,
Кітай лідзіруе па аб’ёме замежных інвестыцый.
У экспарце расце доля гатовай прадукцыі. Кітай — галоўны па-
стаўшчык на сусветны рынак працаёмкіх тавараў шырокага спа-
жывання, электронікі і электратэхнікі бытавога прызначэння.
Традыцыйна прадстаўлены прадукцыя чорнай і каляровай ме-
талургіі, вугаль, нафта, але з прычыны павелічэння попыту на
ўнутраным рынку іх удзельная вага ў экспарце скарачаецца.
Шматлікія экзатычныя выдатныя мясціны краіны забяспечваюць
развіццё замежнага турызму.
Дамашняе заданне
§42. Кітай
