Шагаан-Арыг №2 школазы
«Кара-кыс Донгаковна Дензин: « Υш ожук даштары- авыралдыг ава, башкы, ш үлүкчү » .
Ажылды кылган: 8«б» клазыны ң
өѳреникчизи Сандак-Хуурак Анай-Кара.
Удуртукчу башкы: Дензин Сайзана Крылововна, англи дыл башкызы.
Шагонар-2017 чыл
- Бис бо ажылывыста, силерге Тываның Чогаалчылар Эвилелиниң кежиг ү н ү , хоочун тыва- дыл башкызы, «Эне с ѳ з ү », «Шын», «Улуг-Хем» солуннарыны ң доктаамал бижикчизи, «База бир час» - деп шулуктер номунун автору, бистин эргеленген ававыс, кырган-ававыс Дензин Кара-кыс Донгаковнаның чырык адынга тураскаадып, ава, башкы, ш ү л ү кч ү чораан хундулуг киживисти ң дугайында ажылды номчуп бараалгадыр-дыр бис. Хундулуг башкы, ававыс дириг чораан назынында аныяк салгалды торээн дылынга, тыва чанчылдарга база поэзияга ынакшылды, хундуткели синирип, ѳѳредип чораан.
- Дензин Кара-кыс Донгаковна 1945 чылды ӊ декабрь 27-де Улуг-Хем кожуунну ӊ Чодураа суурга Хири-Хаа, Чыпсын, Доспан-Сумбууларны ӊ ѳг-б ү лезинге үшкү уруу бооп тѳр ү тт ү нген.
- 1965 чылда Шагаан-Арыгны ӊ №2 школазын дооскаш, ол-ла чылын Кызылды ӊ башкы инстидудунче ѳѳренип киргеш, 1970 чылда институтту чедиишкинниг дооскан.
- Амыдыралының аайы-биле Чаа-Хѳл кожуунунуң Ак-Туруг суурунга тыва дыл, чогаал башкызы болуп ажылдап чораан. Б үгү амыдыралын башкылал ажылынга бараалгаткан. Бодуну ң ынак мергежилинге бердинген, быжыг билиглиг, кызымаккай башкы ѳѳреникчилерини ң , чонунуң х ү нд ү ткелин чаалап алган.
- Аныяк салгалды тѳрээн дылынга, тыва чаңчылдарга база поэзияга ынакшылды, х ү нд ү ткелди сиңирип чораан.
- Кара-кыс Донгаковнаның чуртталгазы каалама орук дег болбаан. Аныяк назынында чааскаан арткаш, холу салдынмайн, ажыл-агыйын кылбышаан, үш уруун азырап ѳст ү ргеш, Тывазының ажыктыг кадрлары кылдыр ѳѳредип, кижизиткен.
Улуг уруу Аяна Крылововна, Республиканың тѳп эмнелгезиниң ыжык эмнээр салбырында бухгалтер.
Ортун кызы , Роланда Крылововна Улуг-Хем кожууннуң ѳкпе аарыглар эмнээр талазында эмчи сестразы
Хеймер кызы Сайзана Крылововна авазынын изин истеп, буянныг болгаш берге башкы ажылын шилип ап, Шагаан-Арыг хоорайының №2 школазында бедик мергежилдиг даштыкы дыл башкызы болуп ажылдап чоруур.
Уругларының дугайында мындыг сѳстерге ынакшылын илереткен:
- Уругларым – чаагай чыдын таалап тынар чечектерим,
- уругларым – оруум улай изим истээр салгалдарым.
- Ажыл-ишке, чуртталгага сорук киирер
- Аскым - кежии, ѳѳрушкум чаштарымда..
Мѳңге-Белек, Чойган, Эрес
Кымдан артык чаптанчыглар
Кыстарымнын оолдары
Хокпаннашкан анайлар дег
Кончуг эрес салгалдарым
Уругларым оолдары
Улуг-хунде чедип кээрлер Орун-дожээм, шкафтарым,
Онгу-шивээ болу бээрлер
Буянныг берге башкы ажылындан аңгыда, 1980 чылдан эгелеп, чогаал ажылы-биле туттунчуп чораан. База 1980 чылдан бээр Тываның чогаалчы херээженнер х ү рээлелиниң кежиг ү н ү турган.
- 1990 чылда Кызылдың Тыва обком партиязының чанында марксизм – ленинизм университедин чедиишкинниг дооскан. СССР-ниң Чырыдыышкын министри С.Г.Щербаковтуң адын салганы, Тываның херээжен чогаалчылар ассоцияциязының, республиканың херээженнер комитединиң мурнундан дээш хѳй хүндүлүг бижиктерниң, дипломнарның, шаңналдарның эдилекчизи.
- Дыка хѳй ханы уткалыг амыдыралчы шүлүктерниң автору, Тываның херээжен чогаалчылар х ү рээлелинден, Тываның херээженнер чѳвүлелинден, «Эне сѳз ү », «Улуг-Хем» солуннарындан ак сеткилдиг, идепкейлиг ажылы дээш хѳй-хѳй хүндүлүг бижиктерни, шаңналдарны алган.
- Ѳѳренип алган эртеминиң аайы-биле чүгле тыва дыл башкызы болуп кызыгаарланмайн, кижизидилге ажылын чорудуп, чонну ӊ чаагай чаңчылдарын калбаа-биле ажыглап, дыка хѳй ажылдарның автору чораан. Чурттап чораан черлери Ак-Туруг, Чодураа суурларынга херээженнер – биле ажылды организастап, ажы-тѳл кижизидилгезинге хамаарыштыр лекция, беседаларны чорудуп, ч ү гле ѳѳреникчилери-биле ажыл чорударындан аңгыда, улуг кижилер, ада-иелер – биле база ажылды чорудуп, чаагай чаңчылдарга хамаарыштыр ѳѳредиглиг улуг ажылдарны чорудуп келген.
- Кара-кыс Донгаковна, бистиң ынак кырган-ававыс Улуг-Хем, Чаа-Х ө л кожууннарынга хоочун тыва дыл башкыларыны ӊ бирээзи болуп, к ө вей санныг ѳ ѳ реникчилеринин чырык орук айтыкчызы, эртемнерже д ү лг үү р ү н оларга харам чокка өрг ү п чораан. Кырган-ававысты ң ажыл- ижи халас барбаан, ѳѳреткени уруглар, оолдарыны ң к ѳ вей кезии Кара-кыс Донгаковнаны ң изин истеп, тыва дыл, тыва чогаал башкылары болуп, эки үре-т үӊ нелдиг ажылдап, Тывазыны ӊ сайзыралынга улуг үл ү г -хуузун киирип чоруурлар.
- Кырган-ававысты ң хѳй санныг шлуктериниң, бижээн ажылдарының түңнели болуп, 2007 чылда чырыкче «База бир час» деп баштайгы ному чырыкче үнген. Кара-кыс Донгаковнаның шүлүктери шынап-ла онза.
- Бо чыындыда чогаадыкчы салым-хуузунун эгезинден-не бижээн шулуктери кирген. 46 хире шулуктерни ш Υ л ү кч ү а ң гы-а ң гы темаларга тураскааткан. Колдап турар темаларга:
- 1. Тѳрээн чурттун чараш булуннарын алгаан.
- 2. К ѳ дээ ажыл-амыдыралды чырыткан.
- 3. Чонну ң т ѳѳ гузун сагынган.
- 4. Ие.
- 5. Ынакшыл дугайында дээш оон-даа ѳске шулуктер бар. Чер-ле мооң мурнунда «Эне сѳзу», «Шын», «Улуг-Хем» болгаш «Башкы» сеткүүлдеринге бижээн шүлүктери чоннуң үнелелин ап келген.
- Шүлүкчү башкы бот-тускайлаң үннүг, ѳскелерге дѳмейлешпес, амыдыралчы кѳрүштүг. Мындыг кайгамчык шынары кырган-ававысты ң бижээни ажылдарында кѳступ турар.
- Ажылывыс доозуп тура, хоочун башкы, бистиң ынак кырган-ававыс, чогаалчы Кара-кыс Донгаковнаның бижээни шүлүүнден мындыг одуругларга доктааксадывыс:
- «Чону чоорган, хѳйү хѳйлең дээни шын
- Чоргааралым, күштүг соруум чугле чонда
- Чонум турда, чоргаар ушкан эзир дег мен
- Чонум турда доктар-моондак меңээ турбас.
- Эжиң – ѳѳруң кѳвей болза, торулбас сен
- Эртем билииң, күзээн күзел чайгаар бүдер
- Дагга, сугга – каяа-даа бол муңгашталбас,
- Дайын келзе – тендиш дивес маадыр дег сен.
- Ам бистин аравыста чок, чырыткылыг кырган-ававыс, чогаалчы, башкы Кара-кыс Донгаковнаның чырык ады кезээде номчукчуларынга дириг артып, кырган-ававысты ң бижээн чогаалдары, шүлүктери кижилерниң хей адын кѳдүрүп, аныяк –ѳскенге ѳѳредиг болуп, дыка үр ажыглаттынмайн уттундуруп калган чаагай чаңчылдарның катап тургустунуп келиринге, улуг үлүг хуузун киирип чорааны халас барбаан. Хѳй санныг ѳѳреникчилери ам-даа сактып, чугаалажып, шулуктерин кожуун, республика чергелиг конкурстарга номчуп, чагыгларын, езулалдарын амыдыралга ажыглап чорууру ѳѳрунчуг.
Ынчангаш авалар хүнү-биле шупту иелерге сеткиливис ханызындан байыр чедирип, делегейде ч ү гле эки чүүлдерни күзеп, каң дег кадыкшылды, аас-кежик, ѳѳрушкүнү, аваларывыс кезээ мѳңгеде бистиң аравыска чоруурун, черге чедир мѳгейип, күзедивис.
Ажыглаан литература:
- 1.«База бир час» - К.Д.Дензин.
- Шагаан-Арыг – 2007ч.
Солуннардан материалдар:
- 2. «Улуг-Хем» -2007ч май 17- №18
- 3. «Эне с ѳзү » -2008ч декабрь 4- №62
- 4. « Шын» - 2003ч август 2- № 120
- 5. «Шын» - 2007ч июнь 30.
Аржаан «Арголик»
